Talemål på nettet : Eid

Eid

Ein liten grammatikk
Bøyingsverket

Substantiv

Hankjønn

Det dominerande bøyingsmønsteret for hankjønnsorda blir vist nedafor. Ein del ord i denne gruppa endar på -e i oppslagsforma (måne), mens andre ikkje gjer det (hęst). Vi har difor plassert e-en i ein parentes:

(-e)

-ę

-a

-ae

Det vil seia at hęst og låve blir bøygde slik:

hęst hęstę hęsta hęstae

låve låvę låva låvae

Ei gruppe hankjønnsord har e/ę i fleirtalsendingane:

2. - -ę -e -ęe

Slik går m.a. saud, sękk, bęnk, altså på denne måten:

saud saudę saude saudęe

sękk sęę sęe sęęe

bęnk bęę bęe bęęe

Avvikande bøying frå dette i hankjønn finn ein i:

fot fotę føte føtęe

Ein del ord med stavinga -ar og -el følgjer første bøyingsmønsteret, men dei får samandraging i fleirtal:

hammar hammarę hamra hamrae

lyel lyelę lykla lyklae ’nøkkel’

Hokjønn

Dei fleste sterke hokjønnsorda har dette bøyingsmønsteret:

3. - -a -e -ęe

Dermed får ordet fjøl slik bøying:

fjøl fjøla fjøle fjølęe

Dei fleste svake hokjønnsorda har slik bøying:

4. -e -a -e ęe

vise visa vise visęe

Svært mange hokjønnsord følgjer eit anna mønster, som har vokalen -a i fleirtal:

5. - -a -a -ae

Slik bøying har f.eks. reim og ęreng:

reim reima reima reimae

ęreng ęrea ęrenga ęrengae ’kjerring’

Desse orda har avvikande bøying frå dei to hovudmønstra i hokjønn:

bok boa bøke bøkęe

mor mora møre møręe

Inkjekjønn

Inkjekjønnsorda har dette bøyingsmønstret:

6. -(e) -e -(e) -å

Orda får dermed denne bøyinga:

hus huse hus huså

bęrg bęrje bęrg bęrgå

ęple ęple ęple ęplå

aue aue aue auå

Palatalisering

Palatalisering kallar vi det at ord som skog heiter skoję, lęgg heiter lęę, dręng heiter dręnę, og fisk heiter fisę i bestemt form eintal. Ein k eller ein g framom endingane som blir nemde nedafor, blir altså skifta ut med ein annan konsonant slik at k blir skifta ut med  (jf. fisk), mens g blir bytt ut med  etter kort vokal (jf. lęgg) og etter n (jf. dręng) og med j etter lang vokal (jf. skog). I substantiva skjer denne palataliseringa framom endinga i desse tilfella:

i eintal av hankjønnsord,
i fleirtal av hankjønnsord med -e og -ęe som endingar,
i eintal av hokjønnsord som ikkje endar på -e i oppslagforma,
i fleirtal av hokjønnsord med -e og -ęe som endingar, og som ikkje får vokalskifte i stammen mellom eintal og fleirtal (sak – saa – sae – saęe, men brok – broa – brøke – brøkęe)
i heile inkjekjønn.

Dativ

Dialekten har fram til vår tid hatt kasusbøying i substantiva. Dei formene vi har vist ovafor, er nemneformer (N), som er dei vanlegaste formene, og som alltid blir brukte når ordet står f.eks. i eit subjekt. I tillegg har ein i den eldre dialekten dativformer (D), som f.eks. blir brukte etter visse preposisjonar: gutę, men frå guta. Forma guta er her eintal bestemt form dativ. I fleirtal heiter det frå gutå. (Under Setningslære står ei utgreiing om bruksmåten av nemneform og dativ.) Når vi føyer dativformene til i bøyingsmønstra ovafor, vil dei fullstendige mønstra sjå slik ut:

Hankjønn:

1. N -(e) -ę -a -ae

D -a -å

Slik bøying har for eksempel hęst:

N hęst hęstę hęsta hęstae

D hęsta hęstå

2. N - -ę -e -ęe

D -a -å

Slik går mellom anna sękk:

N sękk sęęn sęe sęęe

D sea sęå

Hokjønn:

3. N - -a -e -ęe

D -ęe -å

Dermed får fjøl denne bøyinga:

N fjøl fjøla fjøle fjølęe

D fjølęe fjølå

4. N -e -a -e -ęe

D -ęe -å

Slik går vise:

N vise visa vise visęe

D visęe viså

5. N - -a -a -ae

D -ęe -å

Det vil seie at reim blir bøygd slik:

N reim reima reima reimae

D reimęe reimå

Inkjekjønn:

6. N -(e) -e -(e) -å

D -a -å

Dermed får hus denne bøyinga:

N hus huse hus huså

D husa huså