Talemål på nettet : Hornindal

Hornindal

Ein liten grammatikk
Bøyingsverket

Substantiv

Hankjønn

Det dominerande bøyingsmønsteret for hankjønnsorda blir vist nedafor. Ein del ord i denne gruppa endar på -e i oppslagsforma (måne), mens andre ikkje gjer det (hęst). Vi har difor plassert e-en i ein parentes.

-(e)

-ęn

-a

-ane

Det vil seie at hęst og måne blir bøygde slik:

hęst hęstęn hęsta hęstane

måne månęn måna månane

Ei gruppe hankjønnsord har e i fleirtalsendingane:

2. - -ęn -e -ęne

Slik går m.a. saud:

saud saudęn saude saudęne

Avvikande bøying frå dette i hankjønn finn ein mellom anna i:

bror broręn brødre brødręne

Ein del ord med stavinga -ar og -el følgjer første bøyingsmønsteret, men dei får samandraging i fleirtal:

sommar sommaręn somra somrane

ågel ågelęn ågla åglane

Hokjønn

Dei fleste hokjønnsorda har dette bøyingsmønsteret:

3. -(e) -a -e -ęne

Dermed får orda dør, skål, jęnte og vise slik bøying:

dør døra døre døręne

skål skåla skåle skålęne

jęnte jęnta jęnte jęntęne

vise visa vise visęne

Svært mange hokjønnsord følgjer eit anna mønster, som har vokalen -a i fleirtal:

4. - -a -a -ane

Slik bøying har f.eks. :

ęrig ęria ęriga ęrigane

Nokre ord har avvikande bøying frå hovudmønstera i hokjønn, mellom anna desse::

bok boa bøke bøkęne

mor mora mødre mødręne

Inkjekjønn

Inkjekjønnsorda har desse bøyingsmønstra:

5. -(e) -e -(e) -a

Orda hus, glas og ęple får dermed denne bøyinga:

hus huse hus husa

glas glase glas glasa

ęple ęple ęple ępla

6. -e -e -e -å/- ęne

Orda aue 'auge' og aire 'øyre' får dermed denne bøyinga:

aue aue aue auå/auęne

aire aire aire airå/airęne

Palatalisering

Palatalisering kallar vi det at ord som bękk heiter bęęn, dag heiter dajęn, lęgg heiter lęen, og sęg heiter sęa i bestemt form eintal. Ein k eller ein g framom endingane som blir nemde nedafor, blir altså skifta ut med ein annan konsonant slik at k alltid blir skifta ut med  (jf. bę), mens g blir bytt ut med  etter kort vokal (jf. lę) og etter  (jf. sęg) og med j etter lang vokal (jf. dag). I substantiva skjer denne palataliseringa framom endinga i desse tilfella:

i eintal av hankjønnsord (dvs. beęn),
i fleirtal av hankjønnsord som endar på -e og -ęne (dvs. klasse 2 ovafor),
i eintal av hokjønnsord som ikkje endar på -e i oppslagforma (boa),
i fleirtal av hokjønnsord med -e og -ęne som endingar, men ikkje dei som får vokalskifte i stammen mellom eintal og fleirtal (sak – saa – sae – saęne, men bok – boa – bøke – bøkęne)
og i heile inkjekjønn.

Dativ

Dialekten har fram til vår tid hatt kasusbøying i substantiva. Dei formene vi har vist ovafor, er nemneformer (N), som er dei vanlegaste formene, og som alltid blir brukte når ordet står f.eks. i eit subjekt. I tillegg har ein i den eldre dialekten dativformer (D), som f.eks. blir brukte etter visse preposisjonar: gutęn, men frå guta. Forma guta er her eintal bestemt form dativ. I fleirtal heiter det frå gutå. (Under Setningslære står ei utgreiing om bruksmåten av nemneform og dativ.) Når vi føyer dativformene til i bøyingsmønstra ovafor, vil dei fullstendige mønstra sjå slik ut:

Hankjønn:

1. N -(e) -ęn -a -ane

D -a -å

Slik bøying har for eksempel hęst og måne:

N hęst hęstęn hęsta hęstane

D hęsta hęstå

N måne månęn måna månane

D måna månå

2. N - -ęn -e -ęne

D -a -å

Slik går mellom anna saud:

N saud saudęn saude saudęne

D sauda saudå

Hokjønn:

3. N -(e) -a -e -ęne

D -ęne -å

Dermed får skål og vise slik bøying:

N skål skåla skåle skålęne

D skålęne skålå

N vise visa vise visęne

D visęne viså

4. N - -a -a -ane

D -ęne -å

Det vil seie at ęrig blir bøygd slik:

N ęrig ęria ęriga ęrigane

D ęrięne ęrigå

Inkjekjønn:

5. N -(e) -e -(e) -a

D -a -å

Dermed får hus denne bøyinga:

N hus huse hus husa

D husa huså

6. N -e -e -e -å/-ęne

D -a -å

Det vil seie at aue får slik bøying:

N aue aue aue auå/auęne

D aua auå